Wydaniu albumu patronowały Ambasada RP w Kopenhadze i Ambasada Królestwa Danii w Warszawie. Pani Ambasador Henryka Mościcka-Dendys zaprosiła mnie zaraz we wrześniu 2020 r. na odczyt o malarce w swojej Ambasadzie. Album był ukoronowaniem moich wieloletnich poszukiwań dzieł artystki w duńskich i zagranicznych zamkach, pałacach, muzeach, domach aukcyjnych i prywatnych kolekcjach. Elisabeth Jerichau-Baumann tworzyła w całej Europie, dotarła nawet do haremów w Konstantynopolu i piramid w Egipcie. Portretowała monarchów i żebraków, było jej wszędzie pełno, malowała, korzystając z bogatej palety barw. Zaskakiwała otoczenie swoją erudycją, śpiewem, tańcem, umiejętnością gry na fortepianie, aktorstwem, macierzyństwem i biegłym władaniem siedmioma językami. Była bystrą obserwatorką, pisała reportaże do gazet ze swoich podróży, a także książki o swoim życiu, urodziła dziewięcioro dzieci. Przyjaźniła się z pisarzem Hansem Christianem Andersenem i z królową Danii – Luizą. Jednym słowem przerastała swoje otoczenie i wyprzedzała czas!
Poniżej:
Autoportret artystki, olej, 86 x 55 cm, Nationalhistoriske Museum, Hillerød Slot
Elisabeth Baumann urodziła się 27 listopada 1818 roku na Żoliborzu w Warszawie. W domu pieszczotliwie wołano na nią „Lisinka”. W roku 1838 roku została Elisabeth przyjęta do progresywnej Akademii Malarstwa w Düsseldorfie. Studia ukończyła w 1844 roku. Podczas studiów artystkę nazywano „małą Polką”, a sama przez całe życie podkreślała, że jest Polką. Zwróciła tam „szybko na siebie uwagę i z powodu swej urody i niezmiernego talentu”. Nie znosiła jednak uwag w rodzaju „piękny talent jak na damę”, jej motywacją bowiem było ściganie się z mężczyznami. I tę konkurencję wygrała. Dyrektor akademii w Düsseldorfie i Monachium, malarz Peter von Cornelius, oglądając jej obrazy, powiedział jej kolegom malarzom: „Ta kobieta jest jedynym mężczyzną wśród was”. Malować „po męsku” było wtedy największą pochwałą! Uznanie w Düsseldorfie budził nie tylko jej talent malarski, lecz także aktorski. Jej wielkim sukcesem była rola Marii w sztuce Williama Szekspira Jak wam się podoba.
Dzięki sprzedaży obrazów z motywami z powstania listopadowego 1830 roku– jednego do słynnej kolekcji angielskiego markiza, Henry’ego Petty’ego Lansdowne’a, a drugiego, za pośrednictwem prestiżowego Berlińskiego Towarzystwa Artystycznego, księciu Wilhelmowi Radziwiłłowi (1797-1870) – Elisabeth mogła odbyć podróż do Rzymu, tego czasu grand tour. To miasto było stolicą artystyczną Europy, także dla skandynawskich twórców. Tutaj poznała duńskiego rzeźbiarza Jensa Adolfa Jerichaua, utalentowanego ucznia Bertela Thorvaldsena (1770–1844), znanego twórcy warszawskich pomników księcia Józefa Poniatowskiego i Mikołaja Kopernika.
Poniżej:
portret Jensa Adolfa Jerichaua, 1846, 142 x 95 cm, Statens Museum for Kunst
Elisabeth i Jens Adolf pobrali się na rzymskim Kapitolu w 1846 roku. Mąż krótko po tym został mianowany profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze i w 1849 roku Elisabeth Jerichau-Baumann przybyła do swej nowej ojczyzny – Danii.
Elisabeth Jerichau-Baumann, polsko-niemieckiej imigrantki, nie przyjęto w Danii z otwartymi ramionami. Z powodu toczącej się akurat wojny z Niemcami panowały w Danii nacjonalistyczne nastroje. Trudno było cudzoziemcowi zdobyć uznanie. Wyjątkowe zdolności towarzyskie, językowe i artystyczne Elisabeth sprawiły jednak, że wkrótce zyskała przychylność duńskich monarchów, arystokracji, wysokich urzędników państwowych i środowiska artystycznego. Zaprzyjaźniła się na całe życie z księżniczką Luizą, przyszłą królową Danii, portretowała ją i jej rodzinę.
W ślady Luizy poszły koronowane głowy w Europie i w krajach Orientu. Bliska przyjaźń z międzynarodowej sławy pisarzem Hansem Christianem Andersenem sprawiła, że to on został ojcem chrzestnym córki Agnete, podczas gdy matką chrzestną – sama królowa Karolina Amelia.
Poniżej portrety: Królowej Danii Luizy. 1881, olej, 238 x 144 cm, Amalienborg oraz Hansa Christiana Andersena, 1850, olej, 99 x 61 cm, Nationalhistoriske Museum, Hillerød Slot
Duński poeta Hans Vilhelm Kaalund w 1871 roku w wierszu z okazji jej srebrnych godów pisał, że Elisabeth „urodzona na brzegu Wisły, nieokiełzana jak radosne dziecko, mająca złoto w swym sercu i pijąca ze źródła piękności, została wysłana przez Boga, by nas uszczęśliwić swymi obrazami”. Wystarczało jej spać tylko cztery godziny na dobę, i to gdziekolwiek. Pracowitość Elisabeth odzwierciedla anegdota. Po tym, jak mąż został mianowany profesorem Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze, Elisabeth powinna była przeprowadzić się do pięknego służbowego mieszkania w pałacu i siedzibie akademii – Charlottenborgu. Dyrektor Akademii Sztuk Pięknych, profesor i znany duński malarz Wilhelm Marstrand, często nakłaniał Elisabeth do przeprowadzki – mimo to nic nie mógł wskórać. Marstrand udał się więc osobiście do pani Jerichau, aby jeszcze raz porozmawiać z nią o zmianie mieszkania. Zobaczył ją stojącą na drabinie przed wielkim płótnem z pędzlem w prawej ręce, z głową przewiązaną chustą z powodu bólu zęba, z niemowlęciem ssącym lewą pierś i trzymającą w lewej ręce równocześnie paletę i dużą kanapkę, którą podjadała. Portretowała właśnie modela. Na ten widok Marstrand wykrzyknął: „Nie, teraz widzę to na własne oczy: pani nie ma czasu na przeprowadzkę!”
Obrazem Matka Dania, namalowanym w 1851 roku, w kulminacyjnym momencie wojny trzyletniej z Niemcami, podbiła serca Duńczyków. Obraz przedstawia dziewczynę z blond włosami, z ornamentem wikingów na czole, kroczącą przez łany zbóż z mieczem i duńską flagą Dannebrog w rękach. Postać ta stała się dla Duńczyków ucieleśnieniem ojczyzny. Ta uzbrojona walkiria miała ich bronić przed wrogami. Obraz był powielany wszędzie, w tym na puszkach kawy i czekolady oraz na pudełkach zapałek. Duńskie kobiety z Szlezwiku, anektowanego przez Niemców w 1864 roku, po kolejnej wojnie, przypinały miniaturę portretu do sukien, gdy odwiedzały Kopenhagę.
Poniżej: Obraz Matka Dania, 1851, olej, 149 x 119 cm, Ny Carlsberg Glyptotek
Elisabeth potrafiła sprostać również wyzwaniu, jakim jest macierzyństwo: urodziła dziewięcioro dzieci. Piątka z tych siedmiorga, które przeżyły pierwszy rok, otrzymała zarówno dobre wychowanie, jak i wykształcenie. Nie brakowało jednak w życiu rodzinnym zmartwień i tragedii. Dwójka dzieci z uwagi na choroby przebywały w kosztownych ośrodkach psychiatrycznych. Małżeństwo z Jensem Adolfem Jerichauem nie układało się pomyślnie. Mąż zdradzał Elisabeth ze swoimi modelkami, cierpiał na depresję, słabo zarabiał i nie mógł pogodzić się z jej, skądinąd niezbędnymi dla utrzymania rodziny, podróżami.
W Europie uwielbiano Elisabeth. Jej umiejętności językowe – mówiła biegle po polsku, rosyjsku, niemiecku, duńsku, angielsku, włosku, francusku i trochę po arabsku i persku – pozwoliły jej zyskać takich przyjaciół jak: kompozytor Felix Mendelssohn-Bartholdy, bracia Grimm, pianistka Clara Schumann w Niemczech oraz pisarz Charles Dickens w Wielkiej Brytanii, a także podróżować samotnie zarówno po Europie, jak i po krajach Orientu. Należała do nielicznego w tym okresie grona duńskich globtroterów. Nie bała się podróżować w pojedynkę: „Mam towarzysza: moje pięćdziesiąt lat” – mówiła. Było jej równie dobrze tak na polerowanych parkietach, jak na glinianych podłogach, w towarzystwie monarchów czy żebraków. Wyprawiła się nawet dwa razy do krajów Orientu, w latach 1869–1870 i 1874–1875. Czuła, że zagranica była przyjazna jej twórczości; podróże dawały jej artystyczną inspirację i odnowę. Poza Danią mogła skutecznie promować swoją sztukę, sprzedawać ją i w ten sposób wspierać swoją liczną rodzinę. Jej pogrążony w depresji mąż zarabiał bowiem mało i zleceniodawcy Elisabeth „mieli porządnie zapłacić”. I robili to! W czasie pierwszej podróży do Orientu zarobiła 28 000 koron, co odpowiadało 11,3 kg czystego złota! Jako pierwsza w świecie malowała w hermetycznie dotąd zamkniętych haremach.
Poniżej: Portret Księżniczki Nazli z haremu. 1875, olej, 132 x 152, prywatna kolekcja
W Kairze za dwa wizerunki dzieci wicekróla Ismaila otrzymała 7 kg złotych monet, które w torbie na kapelusz, pełna strachu, musiała sama przetransportować na statek w Aleksandrii. Cesarz Napoleon III zapłacił za obraz Czytanie Biblii odpowiednik 2,9 kg złota. Elisabeth wiedziała, jak postępować, aby się z nią liczono. W Atenach początkowo zamieszkała w najdroższym hotelu, jednak po uzyskaniu zamówienia na portrety od króla Jerzego I i królowej Olgi przeniosła się do skromniejszego lokum, by zaoszczędzić nieco pieniędzy dla rodziny.
Zdolności artystyczne Elisabeth Jerichau-Baumann nagradzano zarówno w Danii, jak i za granicą. W Danii w 1858 roku otrzymała jako pierwsza kobieta Złoty Medal Thorvaldsena, a w 1861 roku została członkiem Akademii Sztuk Pięknych. Jej obrazy były prezentowane na światowych wystawach w Paryżu, Wiedniu i Londynie. Angielski „The Times” pisał, że „obrazy Elisabeth Jerichau-Baumann równają się z najlepszymi dziełami dawnych mistrzów”. W elitarnym Salonie Paryskim w 1861 roku zdobyła wyróżnienie, w Berlinie i Amsterdamie w 1867 roku i w Wiedniu w 1873 roku otrzymała złote medale. Elisabeth sięgała nie tylko po pędzel, lecz również po pióro. Była utalentowaną dziennikarką i pisarką. Opublikowała kilka książek o swoim życiu, podróżach i synu Haraldzie. W swoich książkach artystka powracała wielokrotnie do dzieciństwa w Polsce. Jej rodzinny dom znajdował się w Warszawie w miejscu usytuowania obecnej cytadeli: „Wzburzona Wisła płynęła obok mego starego domu otoczonego przepięknym ogrodem. Pamiętam do dziś, jak rosyjscy żołnierze […] sypali wały w naszym pełnym kwiatów ogrodzie, jak one rosły wyżej i wyżej, grzebiąc nasze dziecięce wspomnienia. Wydawało się, że Wisła w bezsilnym gniewie napiera na fundamenty […] cytadeli okalającej teraz mój dziecinny dom”.
Powstanie listopadowe 1830–1831 wywarło ogromne wrażenie na dwunastoletniej dziewczynce: „Moja mała głowa była pełna powstańczych pieśni, które dotąd wszystkie pamiętam. Cudowni ułanie galopowali ulicami, każdy z biało-czerwoną chorągiewką na lancy. Za nimi szły ochotnicze oddziały chłopów, kosynierów, uzbrojonych w kosy stawione na sztorc i wszyscy śpiewali: »Jeszcze Polska nie zginęła, póki my żyjemy. Co nam obca moc wydarła, [szablą] odbierzemy«. Biały orzeł na czerwonym tle trzepotał radośnie w powietrzu i nadeszła wolność. Ludzie wszelkich stanów, młodzi i starzy szli na świętą wojnę, nawet kobiety zapomniały o swojej płci i obowiązkach, by iść za sztandarem, albo też chwytały za łopatę, by sypać szańce”. Po klęsce powstania widziała “szeregi bladych mężczyzn, żołnierzy w łachmanach, pozbawionych broni, wpatrujących się w ziemię. Wielu z nich zaciskało pięści w bezsilnym gniewie, wielu było kalekami, jeden miał ramiona w bandażach, drugi wspierał się na kuli. Płaczące kobiety z tobołkami i dziećmi na ręku szły na końcu tego smutnego pochodu. Opłakiwały utratę wolnej Polski, utratę wolności odcinającą je od ojczyzny i skazującą na wygnanie. Przy granicznym słupie żegnali się z ojczyzną, niektórzy brali garstkę tej ziemi, o której wolność walczyli, przesączoną krwią i łzami, pozo-stawiając dzieci i przyjaciół, tych najbardziej ukochanych i których już nigdy więcej nie zobaczą! Moje młode serce czuło ich ból, nigdy w mym życiu nie byłam bardziej milcząca i pełna smutku, jak wtedy w drodze do mojego domu”.
Powstańcze wspomnienia zinterpretowała Elisabeth artystycznie w 1844 roku w dwóch dyplomowych obrazach namalowanych w Akademii Malarstwa w Düsseldorfie: Polka uciekająca z dziećmi ze zniszczonego domu i Polska chłopska rodzina na zgliszczach spalonego domu. Pisała z dumą: „Praca moja zyskała duże uznanie wśród kolegów malarzy i miłośników sztuki i po pewnym czasie byłam już wymieniana wśród najświetniejszych artystów Düsseldorfu”. Obrazy Elisabeth Baumann wywołały wielkie poruszenie w świecie artystycznym w Polsce, Niemczech i Wielkiej Brytanii. Na wystawie w Królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Berlinie w 1844 roku powtórzyły się sceny z Düsseldorfu: „Tłumy widzów oblegały obrazy ręką panny Baumann robione” – donosi w 1846 roku warszawskie czasopismo „Dzwon Literacki” a Wincenty Smokowski (1797–1876), malarz i profesor malarstwa na Uniwersytecie Wileńskim wynosi pod niebiosa obrazy Elisabeth Baumann: „Roboty panny Baumann są u nas zjawiskiem tak ciekawém, iż prawdziwie zdumieni, niedowierzamy, aby ręka ludzka je malowała”.
Po powstaniu styczniowym 1863–1864 Elisabeth namalowała obraz Zraniony Polak znany także jako Umierający Polak . Jest więc artystka obok Artura Grottgera jednym z polskich malarzy powstania styczniowego. Wielki polski pisarz Ignacy Józef Kraszewski widział ten obraz na wystawie w Dreźnie już w 1872 roku i napisał: „W ciemnym kątku wisi niepozorny w oko obraz pani Jerichau Umierający […] jest jednym z najznakomitszych. Już w 1851 pisał Kraszewski: „Przed kilką laty oglądano w Warszawie roboty prawdziwie mistrzowskie olejno malowane, znakomitéj artystki panny Baumann; zadziwialiśmy się nad ogromnym jéj talentem, z jakim prawdę i urok natury na płótno pędzlem przelewała, czysty i poprawny rysunek, miękkość pędzla, układ draperyi i jéj fałdowanie szerokie, słowem te wszystkie zalety jakie dojrzałego mistrza znamionują”.
Elisabeth Jerichau-Baumann zmarła 11 lipca 1881 roku i spoczęła obok swego męża na cmentarzu Solbjerg w Kopenhadze. W nekrologu w warszawskim tygodniku „Kłosy” napisano, że „Elżbieta, nie zapomniała o swojej narodowości i przy każdej sposobności wygłaszała z dumą, że jest Polką”. Inny tygodnik warszawski, „Bluszcz”, podaje też, że gdy jedno z duńskich pism napisało, że Elisabeth jest Niemką, sprostowała ona pomyłkę, oświadczając, „iż narodowości polskiej nie poświęciłaby dla żadnej innej”. Do Danii wróciła jak kometa na rynek artystyczny w latach 90. XX wieku dzięki książce Birgit Pouplier Lisinka (wydanej także w Polsce) i licznym wystawom. Na największej w historii wystawie obrazów poświęconej „złotej epoce” malarstwa duńskiego, prezentowanej w latach 2019–2020 w sztokholmskim Nationalmuseum, kopenhaskim Statens Museum for Kunst i w paryskim Petit Palais, wymienia się Artystkę w ścisłej czołówce malarzy duńskiej złotej epoki (1807–1864).
Jerzy Miśkowiak
IP 112-113 2021
