Część badaczy wskazuje na jej źródło w językach germańskich. Na holenderskiej mapie z XVII w. cała mierzeja nazywana jest Heel. Nazwę swoją zawdzięcza najprawdopodobniej żeglarzom – kupcom dążącym tutejszymi szlakami na tereny Prus (do Truso). Anton Englert – archeolog z Muzeum Łodzi Wikingów w Roskilde (Dania), wyjaśnia pochodzenie nazwy uwarunkowaniami geograficznymi. W języku duńskim bowiem hæl oznacza obcas buta (ang. heel), zaś tradycyjne duńskie nazewnictwo żeglugowe często posługiwało się odniesieniami do części ciała – np. næs – nos, hoved – głowa, albue – łokieć.
Według innej teorii nazwa wywodzi się od imienia nordyckiej bogini zaświatów Hel, której miejsce kultowe znajdowało się zapewne na Mierzei Helskiej, bądź od starogermańskiego określenia piekła (heel, kraj bogini Hel), kojarzonego w germańskiej mitologii z zimnem. Uzasadniane jest to panującym na mierzei klimatem, zimniejszym niż choćby na położonej bardziej na północ Gotlandii.
Dziś jest znanym nadmorskim ośrodkiem turystycznym i znaczącym centrum rybołówstwa. Przez lata był zamkniętą bazą wojskową, obecnie stacjonuje tam garnizon Marynarki Wojennej. Jest też port wojenny i port morski oraz przystań rybacka, jachtowa oraz żeglugi pasażerskiej. Według ostatniego spisu, z 31 grudnia 2013 roku, miasto zamieszkiwało 3.742 mieszkańców.
Trochę historii…
Hel został po raz pierwszy wzmiankowany w roku 1198 jako kaszubska wieś o nazwie Gellen i ośrodek handlu śledziami. W jednej z duńskich kronik wspomniano, że uszkodzony statek króla Waldemara II Zwycięskiego osiadł na „Wyspie Hel”. W XIII w. wieś stała się jednym z najważniejszych centrów handlowych regionu, rywalizującym nawet z pobliskim Gdańskiem. Już około roku 1266 r. Hel posiadał prawa miejskie nadane mu przez księcia pomorskiego Świętopełka II. Akt lokacyjny został potwierdzony przez Krzyżaków w 1378 r. (również na prawie lubeckim), po zajęciu miasta i opanowaniu Pomorza Gdańskiego.
Początkowo miasto było położone około kilometra od dzisiejszego. Mieściło kościół, szpital, ratusz, dwa rynki i mały port. Iwona Pomian, archeolog podwodny z Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, jest przekonana, że śladów dawnego miasta warto szukać. Będzie je można wykryć wyłącznie nowoczesnymi metodami geofizycznymi, które pozwolą zlokalizować pozostałości osady ukryte pod grubą warstwą piasku – mówi.
Już jednak w XV w. mierzeja zaczęła się zmniejszać na skutek erozji. W 1417 r. zbudowano kościół św. Piotra, patrona rybaków. W 1466 r. król Polski Kazimierz IV przyznał Hel jako lenno Gdańskowi. W 1526 r. król Zygmunt I Stary wycofał wszystkie przywileje przyznane wcześniej miastu i sprzedał je wraz z mierzeją władzom miasta Gdańska. Od tamtej pory los Helu był związany z większym sąsiadem, a mieszkańcy miasta emigrowali do nowej osady, położonej w pobliżu. Z czasem stare miasto (nazywane Stary Hel) zostało zalane przez wody morskie.
W XVII i XVIII w. przedłużające się działania wojenne i klęski żywiołowe poważnie zaszkodziły miastu, którego populacja znacząco zmalała i w 1872 r. rząd nowo utworzonego państwa niemieckiego zniósł prawa miejskie, przyznane Helowi sześć wieków wcześniej.
Upadek miasta został powstrzymany w roku 1893, kiedy to we wsi został zbudowany port rybacki. Stanowił on schronienie dla statków rybackich, ale także stał się popularnym celem wycieczek weekendowych dla mieszkańców Gdańska i Sopotu. W roku 1896 przyznano wsi status nadmorskiego uzdrowiska. W roku 1905 miejscowość liczyła 604 mieszkańców, z czego 93,2% stanowili Niemcy, zaś 6,3% – Kaszubi. 91,6% ludności było wyznania luterańskiego.
W latach 1918-1939, mimo zdecydowanej przewagi ludności niemieckojęzycznej, traktat wersalski przyznał miejscowość odrodzonemu państwu polskiemu. Dzięki strategicznemu położeniu, u wejścia do Zatoki Gdańskiej, Hel stał się ważnym punktem na militarnej mapie kraju. W roku 1921 ukończono budowę linii kolejowej łączącej Gdynię z Helem, a w roku 1922 do Helu dotarł pierwszy pociąg pasażerski. Następnie, w roku 1931, otwarto tam port wojenny. W roku zaś 1936 utworzono Rejon Umocniony Hel obejmujący tereny należące do obecnie istniejącej gminy Hel, który bronił się do 2 października roku 1939.
W roku 1945 Hel otrzymał status miejsca szczególnie ważnego strategicznie, co wiązało się z tym, że na Hel mogli przyjechać tylko obywatele PRL (podobny status w ZSRR miał m.in. Władywostok). Wjazd samochodem prywatnym odbywał się tylko za okazaniem przepustki. Obostrzenie w dostępie do Helu zniesiono dopiero w roku 1989, a same szlabany zniknęły w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. W listopadzie 1954 roku Hel otrzymał prawa osiedla, a w czerwcu 1963 miasto odzyskało prawa miejskie utracone w roku 1872.
… i teraźniejszości
Dziś Hel należy do najbardziej atrakcyjnych nadmorskich letnich miejscowości wypoczynkowych w Polsce. Miasto jest bardzo zadbane i posiada wiele ciekawych zabytków. Szczególnie ciekawe są: kościół poewangelicki pw. św. Piotra i Pawła z XV w. – obecnie siedziba Muzeum Rybołówstwa, ryglowe domki rybackie z przełomu XVIII/XIX w. oraz zespół obiektów fortyfikacji rejonu umocnień „Hel” z 1931-1941. Godna odwiedzenia jest również latarnia morska z 1942 roku o wysokości 41,5 metra oraz kościół pw. Bożego Ciała zbudowany w latach 1931-1932. Ponadto trzeba tam zobaczyć miejscowe fokarium wraz z promenadą – ścieżką z kładkami i barierkami oddana do użytku na krańcu mierzei w roku 2013. Na Helu czynne jest także Muzeum Obrony Wybrzeża z bogatą prezentacją militarnej historii rejonu Helu. Na Helu znajduje się również prezydencki ośrodek wypoczynkowy wraz z lądowiskiem dla śmigłowców. W ośrodku wakacje spędzali m.in. Aleksander Kwaśniewski i Lech Kaczyński. Letnią Rezydencję Prezydenta RP odwiedzili również m.in. Angela Merkel oraz George W. Bush.
tekst i zdjęcia Leszek Wątróbski
IP 108-109 2020
